Wyklęci i przeklęci -"Brudne serca" Anna K. Kłys

Wielka Litera 2014

Od 4 lat w dniu 1 marca obchodzimy Narodowy Dzień Żołnierzy Wyklętych ustanowiony "w hołdzie „Żołnierzom Wyklętym" – bohaterom antykomunistycznego podziemia, którzy w obronie niepodległego bytu Państwa Polskiego, walcząc o prawo do samostanowienia i urzeczywistnienie dążeń demokratycznych społeczeństwa polskiego, z bronią w ręku, jak i w inny sposób, przeciwstawiali się sowieckiej agresji i narzuconemu siłą reżimowi komunistycznemu..."(z  preambuły ustawy w hołdzie „Żołnierzom Wyklętym").
Adekwatną do tych okoliczności okazała się lektura głośnej już, omawianej w mediach ( w tym Trójkowej audycji "Z najwyższej półki") książki "Brudne serca" Anny Karoliny Kłys - poznańskiej dziennikarki, reporterki  związanej z Radiem Eska, autorki wywiadu-rzeki z Bohdanem Smoleniem, zajmującej się sprawami społecznymi, a także fotografią. Autorka zaprezentowała nam kawałek  historii "źle obecnej w szkole". Już podtytuł "Jak zafałszowaliśmy historię chłopców z lasu i ubeków" wskazuje, jakiego tematu i jakich czasów dotyczy publikacja. O historii najnowszej, powojennej właściwie wiemy niewiele, a i ta szczątkowa wiedza uzależniona jest od tego kto i jak nam ją przekazywał, w jakich okolicznościach politycznych, że tak powiem, bo nie jest nowiną iż pewne treści w podręcznikach pojawiły się dopiero po 1989 r, a zafałszowań i przemilczeń chyba nigdy nie uda się uniknąć.

Anna Kłys podjęła się bardzo trudnego i ważnego zadania, by skrawek polskich powojennych dziejów  naświetlić i przybliżyć. Odwołała się do pojęcia pamięci narodowej,  która jest "sumą skleroz wszystkich obywateli" ( s. 7). Pamięć pojedynczych ludzi bowiem pewne fakty zaciera, wypiera, przekręca i tworzy na nowo. "Mamy bohaterów i zdrajców, ofiary i katów, stare pomniki dyskretnie wywiezione lub zburzone, a w oprawie muzyki, poezji i wzruszeń odsłaniane nowe. Nie mamy tylko  ciągle pojęcia - co powoduje, że zostaje się bohaterem albo zdrajcą." (s. 8)

Zdaniem autorki, zapewne nieodosobnionym, nic nie jest albo białe albo czarne (czy też czerwone - pozostając przy symbolice barw naszej narodowej flagi).  Sztucznym wydaje się jednoznaczny podział na dobrych i złych, apoteozowanie jednych i potępianie drugich,  to niemożliwe,  "żeby wszyscy byli w AK, żeby w Wermachcie służył tylko jeden dziadek ", że nikt nie kradł cudzej własności, a donosy pisali tylko szpiedzy sowieccy. (~ s. 14). Bo tak nie było, o czym świadczą przecież dokumenty, a zdrowy rozsądek nakazuje przyjąć postawę obiektywną. Nie wszyscy partyzanci byli "święci", nie każdy milicjant był z gruntu zły.

 W swej mrówczej niemal pracy pani Kłys zgłębiła wiele materiałów źródłowych,  m.in.  zestawienie "Skazani na karę śmierci przez Wojskowy Sąd Rejonowy w Poznaniu 1946-1955" - wydane przez IPN. Niewiarygodne, jak wiele osób zostało zgładzonych za "przestępstwa antypaństwowe" ( oczywiście według ówczesnego systemu). Byli wśród nich  żołnierze podziemia zbrojnego, działacze konspiracji politycznej, a także cywile, którzy pomagali "bandom", czy ludzie, którzy znaleźli się w nieodpowiednim miejscu i nieodpowiednim czasie. Przed WSR stawali cywile, funkcjonariusze MO, UB, Straży Więziennej, żołnierze KBW oraz WP - czytamy w publikacji. Jedynym śladem po rozstrzelanych są dokumenty ze śledztw, rozpraw i protokoły z wykonania kary- rozstrzelania. Przerażające jest to, że nie wiadomo, gdzie dokładnie byli zabijani, gdzie ich pochowano, co tak naprawdę się stało z ich ciałami.
Wśród tych tragicznych skazańców był Stanisław Cichoszewski ps. Struś, były milicjant, któremu postawiono zarzut działalności w grupie (określanej jako banda rabunkowo- terrorystyczna) "Rycerz" - "Szefa Czesia", napady na posterunki, potyczki z MO, UB, nielegalną broń, ucieczkę z więzienia... To jego tropem podąża w swym reportażu dziennikarka. Drugą sylwetką, której bliżej się przyjrzała, był Jan Młynarek - dowódca plutonu egzekucyjnego, naczelnik aresztu śledczego Wojewódzkiego Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego. Człowiek, który kilkakrotnie pisał prośby o zwolnienie ze służby, narażał się na nagany, kary dyspyplinarne, jakby dążąc, by go zwolnili; który fałszował swój życiorys. Anna Kłys próbuje pokazać ich od  tej zwyczajnej strony, jako mężów i ojców, dociec o czym marzyli, co czuli, czego chcieli. Na ich przykładzie przedstawia zawiłość ludzkich losów na tle powojennej rzeczywistości, historii i polityki.
Kolejną postacią, która zaistniała na kartach tej książki jest mecenas Hejmowski - adwokat z urzędu w procesie  Greisera, obrońca oskarżonych przez WSR i osadzonych w Polsce obywateli niemieckich. Są tu jeszcze przywołane tragiczne losy Władka Trawy, Janka Jodzisa, Stacha Janickiego oraz Władysława Rachela - sołtysa Sucharzewa, który przenocował akowców. Oprócz tych wstrząsających opowieści jest także niemniej poruszający rozdział "Prawa i przywileje narodu niemieckiego" - o pasie przygranicznym, rodzinnych stronach Cichoszewskiego i Młynarka, gdzie sporo było Niemców. Tu mowa o dzieleniu ludności na kategorie, wysiedlaniu, wkraczaniu frontu radzieckiego. Przywołane wspomnienia mieszkańców rocznik 1928, czy 1927. To, co zapamiętali, przyprawia  co najmniej o gęsią skórkę.

"Brudne serca" mają wymiar również bardzo osobisty, albowiem autorka musiała stanąć oko w oko z przeszłością własnej rodziny, a ściśle swojego ojca, dyrektora Archiwum Państwowego, który w latach 1959-69 był w SB. Odkrycie tego faktu było dla Anny traumą, spotęgowaną przez to, że wszyscy dookoła o tym wiedzieli, tylko nie ona..., że  rodzice nie chcą o tym rozmawiać.  W pewnym sensie zawalił jej się świat. Musi nauczyć się żyć z tą świadomością. Zapewne jak szereg innych córek, synów, żon, wnuków, kuzynów itp.... Czy jednak da się przejść nad tym do porządku dziennego? Czy rodzina może być dyskredytowana czy  obwiniana za postępowanie swoich członków? Co naprawdę wiemy o swoich przodkach? To niezwykle trudna i frapująca problematyka.

Publikacja Anny Kłys pozwala uświadomić sobie wiele spraw, porusza, daje do myślenia. Nie sposób przejść obok niej obojętnie, nie da się jej przeczytać bez emocji. Na uwagę zasługuje bogactwo materiałów, do których sięgnęła dziennikarka  i ogrom jej  pełnej poświęcenia pracy. Doceniam to, jak również odwagę mówienia o swoich rodzinnych sprawach, przynam jednak, że momenatmi irytował mnie styl, jakim się autorka posługiwała, jakby chciała w niektórych momentach rozluźnić atmosferę, nieco może zbyt swobodnie komentując przytoczone fakty. Jest to moje subiektywne odczucie, możliwe, że innym to nie będzie wcale przeszkadzać. Nie da się jednoznacznie okreslić, czy "Brudne serca" to bardziej reportaż  historyczny czy esej, w każdym razie jest to kawał dobrej literatury faktu, z którą warto się zapoznać.