Nieobecna -zaczytana w "Fantomach"

[Źródło zdjęcia]

Ta elegancka kobieta na fotografii, to Maria Kuncewiczowa, której twórczość zaczęłam zgłębiać z dużym zainteresowaniem  i na pewno nie poprzestanę na "Cudzoziemce" poznanej w czasach licealnych i niedawno odkrytych "Dwóch księżycach". Urzekł mnie kunszt pisarki, która pięknym językiem nie tylko maluje obrazy, ale i wywołuje dźwięki. Podziwiam także różnorodność form i tematów, jakim się zajmowała. Za najważniejsze dokonanie autorki uważa się powieść psychologiczną, wspomnianą "Cudzoziemkę", tymczasem pozostają nieco w zapomnieniu jej nowele, eseje, szkice, dramaty, mało kto pamięta o pierwszej polskiej powieści radiowej. Dzięki projektowi "Marzec z Marią" wiele osób zostało zmotywowanych, by zdmuchnąć kurz z książek Kuncewiczowej i  spojrzeć na nie- łaskawym lub niekoniecznie- okiem współczesnego czytelnika. Czytam teraz "Fantomy" i już w trakcie lektury postanowiłam skreślić o tym tekście kilka słów, albowiem wątpię, by moje wrażenia uległy zmianie, co najwyżej notowania prozy pani Marii u mnie jeszcze wzrosną. 

Habent sua fata libelli.... W  1990 roku w liceum w Garwolinie pewna uczennica w nagrodę za zwycięstwo w konkursie matematycznym otrzymała "Fantomy". W 2012 roku ta książka trafiła do mnie za pośrednictwem portalu, na którym jedni  użytkownicy mogą się pozbyć niepotrzebnych im rzeczy, a drudzy przygarnąć potrzebne, ponosząc tylko koszt przesyłki.  Tą drogą zagościło u  mnie w domu już wiele wartościowych, ciekawych publikacji. Z "Fantomów" cieszę się wyjątkowo. Zaprzyjaźniłam się z tym tomikiem i zaznaczam kolorowymi karteczkami wybrane cytaty. Niestety, to wydanie ( w serii Dzieła zebrane Marii i Jerzego Kuncewiczów, Wydawnictwo Lubelskie, Lublin 1989) ma defekt. Brakuje stron 17-32. Ewidentnie nie są one wyrwane, tylko najwyraźniej ich nie uwzględniono przy zszywaniu egzemplarza. Trudno, przeskoczyłam tę wyrwę w tekście.

Nie jest to dla mnie książka, którą czytałabym jednym tchem, stronica po stronicy, od deski do deski, a taka, którą wertuję z lubością, podczytując to tu fragment, to tam akapit... Wybiórczo i swobodnie wędruję ścieżkami "Fantomów" znajdując perły. Czytanie po kolei też jednak postępuje, aczkolwiek niespiesznie.
"Fantomy" to proza autobiograficzna. Kuncewiczowa snuje opowieść o sobie, swoim życiu, twórczości, czasach, w jakich dane jej żyć, miejscach, gdzie przyszło jej przebywać i osobach, z którymi zetknął ją los, nie w kolejności chronologicznej, ale na zasadzie skojarzeń i dygresji. W ten sposób odchodzi od schematu biograficznego na rzecz bardziej literackiej formy, gdzieniegdzie przybierając wręcz liryczny ton.
"Fantomy" zostały zamierzone jako opis rozlicznych mieszkań- namiotów, po drodze do miejsca, gdzie umrze się u siebie, we własnych ścianach, we własnej ziemi. Zamiar literacki wcale nieprosty (...) Ograniczenie się do wspomnień wymagałoby ruchu wstecznego, przeciw mojej naturze." (s.71)

Pisarka- niczym tkaczka na literackich krosnach- na osnowie biograficznej przeplata różne wątki. Opowiada m.in.o babci, o koleżankach z pensji, nauce jazdy na rowerze i zabawie na kołobiegu, o rodzinie brata Olesia- dyplomaty, o mężu Jerzym i synu Witoldzie. Wnikliwie i trafnie pisze o turystach, operze, opisuje atmosferę artystyczną Kazimierza (geneza "Dwóch księżyców"), porównuje recepcję radiowych "Matysiaków" i swoich "Kowalskich". Trochę tu historii, więcej refleksji.
"Chciałam zapanować nad literackim nałogiem komentarza - tymczasem po dawnemu analizuję i szukam drugiego dna. Niechże tak będzie. Nie chcę być modna; pragnę być wierna, jeśli nie sztuce, nie historii, nie narodowi, nie społeczeństwu, to przynajmniej sobie takiej, jaką mnie te wszystkie potęgi stworzyły." (s. 72)
W moim odczuciu Kuncewiczowej udało się być wierną sobie. Bardzo polubiłam tę postać wyłaniającą się z zapisków. Szczególnie bliskie stały mi się słowa: "W zetknięciu z ludźmi udawałam, że mnie nie ma. Raczej nie tyle udawałam, co czułam, że mnie w ich konkretnym  ulubionym wymiarze nie ma" (s. 94) Ja też czasem miewam takie poczucie "niebycia" i podobnie jak autorka uciekam w sztukę nieobecności.
"Sztukę czytania zawdzięczam Jadwidze Chrząszczewskiej i Cecylii Niewiadomskiej. Sztukę czytania, czyli nieobecności, bo tak się stało, że już nie musiałam pędzić w dół po schodach ani wyglądać oknem, ani wybiegać z bramy, ani chować się za wieszak w przedpokoju, żeby być g d z i e  i n d z i e j. Zjawiły się takie drzwi i okna które bez klucza i bez skrzypnięcia same się otwierały na różne i n n e miejsca, i wszędzie tam mogłam być, nie pytając nikogo, czy można"( s.34)
Nie sposób także nie darzyć sympatią osoby, która dostrzega, że "zachód z pomarańczowego robił się cytrynowy" (s. 73), a po klekocie sandałów wnioskuje, ż to biegł ktoś młody i wesoły.

Fantom, niezakorzeniona, nierealna, inna, niemożliwa, niesamowicie wrażliwa, cudzoziemka w świecie, w którym "rzeczywistość skrzeczy"...
Z niesłabnącym zainteresowaniem zanurzam się w życie i twórczość Marii Kuncewiczowej. Nie tylko w marcu.