Slajdy z Kazimierza: lato 1930, czyli o "Dwóch księżycach" Marii Kuncewiczowej

M. Kuncewiczowa, Dwa księżyce, wyd. Czytelnik 1960.

"Dwa księżyce" to zbiór 20 nowel, z których każda mogłaby funkcjonować jako odrębny utwór, ale razem tworzą niezwykle urzekającą całość - wspólnym mianownikiem są Kazimierz Dolny i schyłek lata, a i postaci przewijają się tu i ówdzie te same. Teksty to literackie przeźrocza, na których utrwalono ludzi, miejsca i zdarzenia; przesuwane po kolei - tworzą barwną opowieść, film pamięci.

"Mnie ta książka cieszy, bo wyraża miłość do skrawka ziemi, gdzie poznałam piękno trwalsze niż estetyczne formuły" - napisała Maria Kuncewiczowa w 1958 roku w Ameryce w przedmowie do pierwszego w Polsce powojennego wydania "Dwóch księżyców". To uczucie  rzeczywiście widać, albowiem pisarka z czułością i sercem  opisuje pejzaż ukochanych miejsc i kreśli portrety bohaterów. Zadedykowała tomik "Przyjaciołom - spod obu kazimierskich księżyców - obecnym i nieobecnym". Ocaliła od zapomnienia ulotne chwile i utrwaliła na wieki tamtych ludzi, miejsca i czas. Mnie również ta książka cieszy. Nieśpieszna lektura dostarczyła mi wielu wrażeń, od zadumy poprzez smutek i wzruszenie, aż po rozbawienie i irytację. Zaskakiwały mnie puenty, albo ujmowały opisy. Z przyjemnością czytałam piękną stylową prozę, smakowałam językowych metafor i chłonęłam klimat dawno minionej  epoki.

Spodziewałam się, że tytułowe księżyce odnoszą się do ziemskiego satelity i jego odbicia w rzecznej toni, wszak Kazimierz, gdzie rozgrywa się akcja, jest położony nad Wisłą. Tymczasem nie, nie o to tu chodzi. Wyjaśnienie znajdziemy w dialogu Meny i Jeremiego:

"- Księżyc był czerwony, kiedy tamci ludzie szli spać... Teraz jest biały. Zupełnie inny. Czy też tamci ludzie wiedzą, jak wygląda biały księżyc?"
" - Może w ogóle są dwa księżyce... Jeden dla tamtych ludzi, drugi- tylko dla nas."
Motyw księżyca jeszcze powraca, ale najdobitniej pokazany jest w powyższych cytatach. Dwa księżyce  symbolizują dwa kontrastujące ze sobą światy. Letnicy, szukający rozrywek i tubylcy, ciężko pracujący na chleb. Artyści wszelkiej maści, malarze, literaci, aktorki, elegantki  kontra rzemieślnicy, kupcy, tragarze, chłopi na roli, żebraczki.... Arystokraci, mecenasowie a prosty lud. Wielcy i maluczcy. Słońce wszystkim świeci tak samo, ale księżyc to całkiem inna sprawa. Dla jednych jest znakiem pory pójścia na spoczynek, zasłużony sen po dniu ciężkiej pracy, dla drugich - zaproszeniem do zabawy, tańców, spacerów. Nocne życie pod księżycem stanowi wakacyjną atrakcję dla artystycznej cyganerii i bogatych państwa. Kuncewiczowa doskonale to zobrazowała.

Gdybym miała wybrać ulubiony tekst, zdecydowanie wskazałabym "Malwinę", opowieść o kobiecie, która zapuściła korzenie w swoim ogrodzie (mówiąc przenośnie),  jej los związany był ściśle ze zbiorami owoców, a ona panowała wśród roślin niczym mityczna Demeter czy Pomona. Godne podziwu jest poświęcenie i przywiązanie bohaterki do rodzinnej ziemi, nocowania w łóżku ustawionym na ścieżce wśród zielska nie zazdroszczę, a używania "oddartej oprawy "Starej baśni" zamiast śmietniczki"- nie polecam. Klimat tej noweli i sposób obrazowania przywiódł mi na myśl "Sklepy cynamonowe" Bruno Schulza.

O czym traktują "Dwa księżyce"? O życiu i sztuce, rzekłabym. O przenikaniu się się światów. O tym, że prawdziwe piękno leży w naturze, a prawda w tym, co najprostsze. Tu ślepy prostak dostrzega więcej barw niż głodny metafizyki artysta, tu żydowska dziewczyna łowiąca w rynsztoku słoneczny blask inspiruje malarza, kilim utkany z gałganów stanowi przedmiot pożądania dekoratorki o wyszukanych gustach, a dziecięca rymowanka brzmi jak czarodziejskie zaklęcie.

Niejako w ramach kampanii  "Ojczysty - dodaj do ulubionych" wynotowałam z tomiku przecudne słowa:

edredony, butersznyty, pudermantel, chyłkiem, macierzanka, sklepiczarka, nieswojacki, truskawczarnia, nikotiana, płowy, chiton, mereżka, berberys.

Ogólnie rzecz biorąc zachwyciła mnie proza Marii Kuncewiczowej, jedynie opracowanie graficzne w wykonaniu Jana S  Miklaszewskiego nie przypadło mi do gustu.

Inspiracją do przeczytania tej książki był projekt: